Бо людзi не роўныя: так кажа справядлiвасць. I тое, чаго я хачу, яны не маюць права хацець!"
Так сказаў Заратустра.
Пра паэтаў
"З таго часу, як я лепей ведаю цела, - сказаў Заратустра аднаму свайму вучню, - я кажу пра дух толькi ў параўнаўчым сэнсе; i ўсё "непрамiнальнае таксама толькi параўнанне".
"Я ўжо чуў гэта ад цябе аднаго разу, - адказаў вучань, - i тады ты яшчэ дадаў: "А паэты залiшне маняць". Чаму ты сказаў, што паэты залiшне маняць?"
"Чаму? - сказаў Заратустра. - Ты пытаешся чаму? Я не той, у каго можна пытацца пра ўсе iх "чаму".
Не ўчора пачалося маё жыццё! Даўно ўжо я перажыў асновы сваiх меркаванняў.
Цi не быў бы я бочкаю памяцi, калi б насiў пры сабе ўсе свае асновы!
Захоўваць свае меркаваннi - ужо i гэта залiшне для мяне; а колькi птушак ужо адляцела!
I сярод iх у галубятнi маёй ёсць нейкая залётная, не вядомая мне; яна дрыжыць, калi я кладу на яе руку.
Дык што ж табе аднаго разу сказаў Заратустра? Што паэты залiшне маняць? Але i сам Заратустра - паэт.
А цяпер цi верыш ты, што тут ён сказаў праўду? Чаму верыш?"
Вучань адказаў: "Я веру ў Заратустру". Але Заратустра пахiтаў галавою i ўсмiхнуўся.
"Вера не робiць з мяне праведнага, - сказаў ён, - тым больш вера ў мяне.
Але пастановiм сабе, што нехта сказаў сур'ёзна, быццам паэты залiшне маняць: ён меў бы рацыю - мы залiшне манiм.
Мы вельмi мала ведаем i блага вучымся: таму мы i мусiм манiць.
I хто з нас, паэтаў, не разводзiў свайго вiна? Колькi атрутных мяшанак было прыгатавана ў скляпах нашых; там шмат чаго адбывалася, чаго i апiсаць не спасобiць.
I як што мы мала ведаем, нам даспадобы ўбогiя духам, асаблiва - маладыя жанчыны!
Мы таксама вельмi кiдкiя да ўсяго, што вечарамi распавядаюць старыя кабеты. Гэта ў сабе мы называем Вечна-Жаночым.
I нiбыта iснуе нейкi таямнiчы, адмысловы шлях да ведання, прысыпаны, таму, хто нечагась навучыўся: во так во - верым мы ў народ i ў "мудрасць" ягоную.
А вось у што вераць усе паэты: калi хто ляжыць у траве альбо на голым пагорку i цiкуе вухам, дык улоўлiвае нешта такое, што лунае памiж небам i зямлёй.
I калi паэтаў ахiнаюць наплывы пяшчоты, яны перакананыя, што сама прырода закахалася ў iх.
I што яна цiхенька скрадаецца да iх i нашэптвае iм нешта таямнiчае, лiслiвыя словы: гэтым яны ганарацца i задаюцца перад усiмi смяротнымi!
О, як многа розных рэчаў памiж небам i зямлёй, пра якiя даюць сабе летуценiць толькi паэты!
I тым больш пра тое, што над небам: бо ўсе багi - сiмвалы i паэтычныя вычуды!
Праўда, нас заўсёды цягне ўгору, у царства захмар'я: на хмары мы садзiм стракатыя пудзiлы называем iх багамi i Звышчалавекамi...
Яны занадта лёгкiя на такiя крэслы! - i гэтыя багi, i Звышчалавекi!
Ах, як я змакрэў ад усяго гэтага недасягальнага, што мусова пнецца зрабiцца падзеяй! О, як я стамiўся ад паэтаў!"
Пакуль гаварыў Заратустра, вучань сердаваў на яго, але маўчаў. Замоўк i Заратустра: а позiрк ягоны быў скiраваны ўсярэдзiну сябе, i здавалася, што глядзеў ён кудысьцi ўдалечыню. Нарэшце ўздыхнуў.
"Я - ад сёння i ад учорага, - сказаў ён, - але ёсць ува мне i нешта ад заўтра, i ад паслязаўтра, i ад запаслязаўтра.
Я стамiўся ад паэтаў, старых i новых: надта павярхоўныя для мяне ўсе гэтыя плыткiя моры.
Яны мыслiлi недастаткова ўглыбiню: таму i пачуццё iх не даставала да самых асноў.
Трошкi юрлiвасцi, трошкi нуды - гэта яшчэ лепшыя iхнiя думкi.
А мне iх прывiдныя павевы i подыхi - гэта ад брынчання iхнiх арфаў; што яны дагэтуль ведалi пра палкасць гукаў!..
Яны таксама недастаткова чыстыя: каламуцяць ваду, каб яна здавалася глыбейшаю.
Яны любяць выдаваць сябе за ўлагодцаў: але ў мяне яны заўсёды толькi пасрэднiкi i мяшальнiкi, неданоскi i нячыстыя!..
Ах! Часта закiдваў я мярэжы ў iхняе мора, каб злавiць добрую рыбiну; а лавiў заўсёды толькi галаву якога-небудзь старавечнага божышча.
Так, галоднаму мора дало камень. Магчыма, што i самыя яны выйшлi з мора.
Вядома, i сярод iх пракiдаюцца перлы: але гэта яшчэ больш надае iм падабенства з цвёрдымi ракавiнамi. I часта замест душы я знаходзiў у iх толькi салёную слiзь.
У мора навучылiся яны i гардзейства: цi ж бо мора - не пава над павамi?
I перад найбрыдчэйшым буйвалам раскукольвае яна хвост i нiколi не стамляецца круцiць сваiм карункавым веерам з срэбра i шоўку.
Атупела глядзiць на яе буйвал, i душа яго падобная на пясок, яшчэ больш падобная на нетру, а найбольш на балота.
Што яму хараство, i мора, i павiныя строi! Такую вось прыпавесць апавядаю я пра паэтаў.
Праўда, дух у iх - таксама пава над павамi i мора гардзейства!
Духу паэтаваму патрэбныя гледачы: хай гэта будуць хоць буйвалы!..
Але я стамiўся ад гэтага духу: i прадбачу час, калi ён стомiцца сам ад сябе.
Я ўжо бачыў паэтаў, якiя пераўтварылiся i звярнулi свой позiрк на сябе.
Я бачыў пакаянцаў духам: яны выраслi з паэтаў".
Так сказаў Заратустра.
Пра вялiкiя падзеi
На моры ёсць выспа - непадалёк ад шчасных выспаў Заратустры, - на ёй заўсёды курыцца вулкан; народ, i асаблiва старыя кабеты, казалi пра гэтую выспу, што яна каменная глыбiна перад брамаю ў пекла; а ўсярэдзiне самога вулкана ёсць вузкая дарога ўнiз да самай брамы.
I вось, у той самы час, калi Заратустра жыў на шчасных выспах, сталася так, што адзiн карабель кiнуў якар каля выспы, на якой курыўся той вулкан; i каманда сышла з карабля на бераг, каб папаляваць на трусоў. А калi пазней, недзе пад полудзень, капiтан i яго людзi сабралiся разам, яны раптам убачылi, што нехта ляцiць да iх у паветры, i нечы голас ясна сказаў: "Пара! Даўно пара!" Калi ж гэты прывiд наблiзiўся да iх - а ён шпарка, як цень, ляцеў да вулкана, - яны, ашаломленыя, пазналi ў iм Заратустру; бо ўсе, акрамя капiтана, бачылi яго няраз i любiлi, як любiць люд - спалучаючы любоў з нясмеласцю.
"Паглядзiце! - сказаў стары стырнiк, - Заратустра ляцiць у пекла!.."
Якраз таго самага часу, калi карабельнiкi прысталi да выспы, разнеслася пагудка, што Заратустра знiк; i калi пыталiся ў сяброў пра яго, тыя казалi, што ён уначы пайшоў да карабля, не сказаўшы, куды хоча адплысцi.
Так узнiк закалот, а праз тры днi, калi даведалiся пра вiдзежы ў карабельнiкаў, ён памацнеў; i ўвесь народ загаварыў, што Заратустру звалок д'ябал. Праўда, ягоныя вучнi смяялiся з гэтае галамоўзiны; адзiн сказаў нават: "Я хутчэй паверу, што Заратустра сам звалок д'ябла". Аднак у глыбiнi душы ўсе сумелiся i хвалявалiся: дзiва што радасцi было, калi на пяты дзень Заратустра паявiўся сярод iх.
