- Што гэта, хлопцы? вось дык дзiва!
Дарэктар шэпча палахлiва.
Няўжо з Нясвiжа б'юць гарматы?
I Яська кiнуўся дахаты.
- Ой, дзядзька, цётка! - ён галосiць,
I нейкi рух яго аж носiць.
Iдзеце борздзенька, iдзеце.
Там штось грымiць, ну, паглядзеце!
I так завойкаў, так завохаў,
Што ўсiх у хаце напалохаў.
- Ну, я табе, брат, мала веру:
Перабiраеш трохi меру,
Антось на гэта адазваўся,
Але на двор пашыбаваўся,
Кажух накiнуўшы на плечы;
I мацi праснiцу да печы
Таксама ставiць, прысланяе,
На двор за iмi выпаўзае.
Пасталi ўсе, стаяць маўклiва
I вухам ловяць тое дзiва.
А луг бубнiць таемна, глуха,
Як бы ў кадушку б'юць з-за вуха.
- А што, цi чуеце? Што гэта?
Дарэктар цiхенька пытае;
Самога страх так i шугае.
- Эх, Яська, брат, iдзе камета!
Прапалi мы - сканчэнне света!
Антось гаворыць, чуць не плача.
Прапаў ты, Яська-небарача,
I не пабачыш бацьку з маткай,
Хоць папрашчаўся б з роднай хаткай:
Яе ўжо бачыць не надзейся!
- Не, дзядзька, што гэта, не смейся,
Антося хлопцы абступiлi
I разам тут загаманiлi.
- Iдзеце ў хату! - кажа мацi.
Калi ўжо гiнуць - гiнь у хаце.
Адразу хлопцы схамянулiсь,
Што ў нечым моцна абманулiсь,
I стала болей iм цiкава,
У чым тут сiла тая, справа.
Антось у хату йдзе, рагоча,
Тлумачыць зразу ён не хоча:
Ахвоту меў-такi, прызнацца,
Ён трохi з Яськi насмяяцца,
А хлопцы голавы ўскруцiлi,
Ў хаду ўсе спосабы пусцiлi,
Найсцi прычыну тую квапяць,
Але на след нiяк не трапяць.
- Ну, дзядзька, годзе ўжо смяяцца;
Самiм нам трудна дагадацца,
Адкуль, з чаго такiя гукi?
- А ты ж выкладваеш навукi,
I iмi розум твой начынен,
Ты гэта ведаць сам павiнен:
Якi ж з цябе настаўнiк, браце?
Не многа ж гэтага багацця
Ў тваёй галоўцы, мой нябожа!..
Ну, хто дарэктару паможа?
Тут дзядзька вучняў аглядае.
Напэўна Костусь адгадае...
Ну, Костусь, брат, зрабi iм брыдка:
Тут штука проста, вачавiдка!
I ўсе на Костуся зiрнулi,
Але адказу не пачулi.
- Кажы смялей! Ну, думаць годзе,
Ты ж любiш коўзацца па лёдзе!..
- Бадай вы, дурнi, пагарэлi!
Прамовiў бацька тут з пасцелi;
Ён там драмаў, цяпер падняўся
I сам у гутарку ўмяшаўся,
Каля камiнку стаўшы збоку.
- Няўжо ж у вас не хопiць клёку
Такое глупства расшалопаць?
Па мордзе б, гадаў, вас нашлёпаць,
Тады б вы сцямiлi навуку,
Найшлi б прычыны таго груку!
Маўчаць яны, насы спусцiлi,
Сядзiць дарэктар, як на шыле,
Нагналi ж чэрцi iм занозу.
- Дык гэта ж лёд трашчыць з марозу!
Алесь i Костусь выпадкова
Гукнулi разам ў адно слова.
Тут бацька зразу адпусцiўся,
Павесялеў i праяснiўся.
- Вот малайцы!.. а вы што, цеслi?
Гулу вам меншыя паднеслi!
Адзiн - бальшун, другi - дарэктар
I тлумачэльнiк разам, лектар...
- Фэ! брыдка вам! - iх дзядзька журыць,
А Ўладзя толькi бровы хмурыць.
- А-ей, якая мудрасць гэта:
Яе забыў я трэцце лета!
- О, ты Сальмон у нас вялiкi,
Як на чытанне, так на лiкi,
А вось скажы, калi ты кемны:
Чаму трашчыць так лёд надземны?
Другая вынiкла задача;
Пацее Яська, чуць не плача,
Сказаць штось хоча i баiцца
Утрацiць гонар, памылiцца,
I Ўладзя вочы апускае.
- А справа, бачыце, такая,
Антось тут сам пачаў тлумачыць:
Была паводка гэта, значыць,
Вада па лузе разлiлася,
А потым лёдам занялася,
Мароз падскочыў ды прыцiснуў,
Вада i збегла, лёд павiснуў:
Цяпер нанiз ён ападае,
А лёд таўшчэрны, важкасць мае,
А памiж лёду i вадою,
Ўнiзе пад мёрзлаю зямлёю
Пустое места астаецца,
I вось як глыза садрыгнецца,
Яна i грукне, як з гарматы...
Ну, зразумелi, небажаты?
- I я так думаў, - Ясь азваўся,
Ды толькi выказаць баяўся.
- I я даўно ўсё гэта ведаў,
Але маўчаў... - Ты, бiзун дзедаў!
На Ўладзю бацька напусцiўся,
Глядзi: я бачу - распусцiўся!
Маўчаў бы лепш ды хоць шалопаў
Ды менш губою гэтай лёпаў...
Не будзе сэнсу з цябе, хлопча:
У гразь жыццё цябе затопча
З тваёй навукай гэтай разам,
I будзеш век ты каламазам!
- Ну, што ж? i колы мазаць трэба,
Абы якi кусок мне хлеба,
Тужлiва Ўладзя зазначае
I смех агульны выклiкае.
- А вось i я пытанне маю!
Чакайце ж, я вас запытаю,
Да старшых Костусь прамаўляе,
I гнеў ён бацькаў адхiляе:
- А што, скажэце, зорка значыць,
Якой нiхто мо i не бачыць:
Яна маланкай мiгатнецца
I згасне. Дзе ж яна дзяецца?
I да зямлi не далятае,
А проста дзесь яна знiкае?
I змоўклi ўсе адразу ў хаце:
Як адказаць? З чаго пачацi?
- Ага! - тут хлопцы падхапiлi.
Цяпер i мы вас ушчамiлi.
- Што нам з таго, што гiнуць знiчкi?
I клопат будзе невялiчкi,
Калi прычын iх знаць не будзем:
Якая з iх карысць тут людзям?
Бярэ сам бацька перша слова.
I з'ява гэтая - не нова:
Яны штоночку вынiкаюць,
Але без следу прападаюць.
То - тайнасць божжа, яго воля.
Чаго мы, людзi, мо нiколi
I не дазнаемся, як трэба,
Бо то - вялiкая вучэба.
- Чаму? дазнацца мо i можна,
Гаворыць дзядзька асцярожна,
I пэўна ведае навука,
Што астраномiяй завецца,
Адкуль тут што i як бярэцца.
Замыславатая то штука,
А вось, як будзеце вучыцца,
То можна сэнсу i дабiцца,
Бо помню я, як сам вучыўся,
Нам штось пра iх казалi ў школе
I вытлумачвалi даволi,
Але цяпер пра то забыўся.
- I я, - тут мацi засмяялась,
Сказаць хацела, ды збаялась,
Якраз як наш дарэктар гэты.
Калi стваралiсь Богам светы,
Па зорцы светлай чалавеку
Назначыў Бог святы спрадвеку;
Яна жыццём яго кiруе
I лёс яго i смерць пiльнуе.
Чым больш з людзей хто выдатнейшы,
Таго i зоркi блеск яснейшы,
I гасне зорачка святая,
Калi даручаны сканае:
Вось так на небе адначасна
Яна мiгнецца i пагасне,
Як бы хто з жалю вочкi ўскiне
I невядома дзе загiне.
I неба слых тады прыклонiць,
I анел слёзку цiха зронiць...
Як я была яшчэ малою,
То дзед, бываючы ў настроi,
Часамi вёў апавяданнi
Аб гэтым зорачным знiканнi,
Яшчэ казаў: "Калi хто зможа,
Пакуль не згасне служка божжа,
Задумаць што ў мамэнт блiскання,
Таго ўсе споўняцца жаданнi".
Для хлопцаў гэта тлумачэнне
