Блiшчалi цэрквы i касцёлы,
Узняўшысь к небу галавамi,
На сонцы ззяючы вярхамi;
I гоман iх званоў вясёлы
Ў паветры гуў таемна, злучна
I замiраў дзесь мiлагучна.
Налева, мiж гор крутабокiх,
У берагах сваiх высокiх,
Па камянях, бы тая змейка,
Вiлася шумная Вiлейка
I, закруцiўшыся дугою,
Знiкала зараз за гарою.
А справа ўнiз свабодным махам
Лягла другая рэчка шляхам,
Як бы сталёвая пружына;
То Вiлiя, Лiтвы дзяцiна,
Няслася пышна мiж абрываў
Блiскучай стужкай гожых звiваў,
Як бы жывое срэбра. Хвалi
На сонцы песцiлiсь, дрыжалi.
Так майскiм днём дрыжыць лiстамi,
Аблiты сонейка агнямi,
Зялёны клён i пышна ззяе,
На сонцы лiсцiкi купае.
Па левым беразе ў шнурочак
Зялёных дрэў пралёг радочак,
Як стрэлка, роўненька, пад меру,
Як тыя буквы на паперу.
Дамы, каменныя грамады,
Палацы, пышныя пасады,
Крутыя горы з жоўтым скатам,
Пяскамi, глiнаю багатым,
Ўвесь правы бераг абступалi,
У рэчцы ценi iх дрыжалi.
I адбiвалiсь, бы ў люстэрцы,
У Вiлii хмурынак перцы,
Што вiслi белай чарадою
Высока ў небе над зямлёю.
А там, за горадам, так здатна
I так прыгожа, так прыятна
Узгоркi леглi ў сiняй далi;
Па iх адложыстых уклонах
Любоўна ветры па загонах
Жытцо, ярынку чуць гайдалi,
Як нянька добрая цi матка
Ў калысцы гойдае дзiцятка.
Палоскi нiвак йшлi абрусам,
Гаi, лясочкi здольным вусам
Ў палях то тут, то там чарнелi,
Як бы на сонейку гарэлi.
I ў абразах тых самавiтых
Палёў, задумаю спавiтых,
Пачулiсь родныя павевы
I дарагiя сэрцу спевы
Для мужыкоў, сыноў заўзятых
Палёў, лясоў, лугоў багатых;
Там iх душа i там iх думы,
Iм далей хочацца ад шуму
Траскучых вулiц, перавулкаў,
Ад пылу, смроду закавулкаў,
А на гары было спакойна.
Чуць далятаў сюды нястройна
Далёкi шум i той змякчаўся,
Сюды нейк боязна ўрываўся.
Гара спакойна пазiрала,
Маўклiвасць важную хавала,
Як сведка той вялiкай справы,
Што для пустой людской забавы
Нiколi вусн не раскрывае
I моцна тайнасць ахраняе.
- Ну, што, Антонi: надзiвiўся?
Ад думак Верас абудзiўся.
Цi не пара б пасiлкавацца,
Бо трубiць чэрава, прызнацца?
- Так, час iсцi, глядзець даволi,
Бо не нагледзiшся нiколi.
Сябры назад з гары звярнулi,
Шырокiм крокам сцiганулi.
- Пастой! а там што? - Там - гармата.
- Чаму ж няма пры ёй салдата?
Пытае дзядзька. - Мо старая,
А мо фальшывая якая,
Не буду спрэчвацца заўзята.
З такой гаворкай да гарматы
Прыйшлi яны i важна сталi,
Гармату доўга разглядалi,
Глядзелi ззаду i з бакоў,
Аб ёй сказалi колькi слоў.
Калёсы дзядзька разглядае
I блiжай-блiжай падступае,
Хацеў яе яшчэ пагладзiць.
- Ой, не чапай, а то рассадзiць!
Няхай яна, брат, лепей спрахне!
Зачэпiш, падлу, ды як гахне!
I вочы высмалiць, i кiшкi
Шпурне, глядзi, аж на Лукiшкi.
О, з ёю, брат, такiя штукi!
Спужаўся дзядзька, борзда рукi
Рвануў назад, як ад гадзюкi,
Ды так, што Грышка стаў смяяцца.
- Хадзем, брат, лепей сiлкавацца!
XXX. СМЕРЦЬ МIХАЛА
Канец... Як проста гэта слова
I мнагазначна, заўжды нова!
Як часта мы пад крыжам мукi
Ў тамленнi духу ўзносiм рукi
I вочы, поўныя гарэння,
I прагнем мiгу вызвалення!
Шчаслiвы мiг, бо палi путы!
Канец - i нейкi круг замкнуты
У небыццё iдзе i гiне,
Каб месца iншай даць часiне;
I вера ў той канец няўхiльны
Знiшчае тлен гнiлы, магiльны.
Канец!.. Як многа разважання
I засмучонага пытання
У гэтым простым, страшным слове
Пры iншым з'явiшчы i ўмове,
Калi астатняю мяжою
Канец кладзецца мiж табою
I тым, што дорага i мiла,
Што душу грэла i хiлiла
I сэрца моцна парывала,
Як гiмн у вуснах перавала,
Калi змутнелаю вадою,
Дзе сонца цешыцца сабою,
Шумiць ён вольны i iмкненны
I гучна-звонны й бела-пенны!
I ты, маё апавяданне,
Жыцця адбiтак, разважання,
Нязжыты след прасцяцкай долi,
Адвечны водгук праўды, волi,
Ўжо бачыш дзень свайго змяркання.
I сцiхне лiры звон тужлiвы,
Бо блiзак захад той маўклiвы,
Апошнi крок твайго блукання.
I смутна мне: я жыў з табою
Адною думкаю, душою,
Насiў цябе, як носiць мацi
Няясны воблiк той дзiцяцi.
Ды ты, вiдаць, не ў мiг шчаслiвы
На свет радзiлася бурлiвы
Яшчэ далёкаю вясною
За мураванаю сцяною
Ў няволi жудаснай астрога,
Калi над намi ноч-аблога
Навiсла цемраю густою
I гнула цяжкаю пятою,
Як неадхiльная навала,
Усё, што жыцце асвятляла.
Ды ноч мiнулася памалу
Ў агульным жыцця перавалу,
А там дарога, зноў дарога,
Разлука з краем i трывога
I паднявольнае блуканне
I гэта нуднае змаганне
За iнтарэсы жывата,
Ды зноў варожая пята...
Як часта я жывiў табою
Ў разлуцы з роднаю зямлёю
Гадзiну смутку, летуцення
I момант радасцi - натхнення!
Святым агнём душа палала,
I злучнасць-згоду адчувала
Таемных чараў-сугалосся
I чула шум тады калоссяў
На родных гонях на далёкiх
I песнi жнеек яснавокiх.
А выгляд горак крутабокiх,
Лясочкаў, хвоек кучаравых,
Такiх прыветных i ласкавых,
Як дабрадушныя бабулi,
I грэлi сэрца i гарнулi,
Ў вачах стаялi, як жывыя.
Дрыжалi струны гаваркiя,
Ў агульны тон суладдзя гралi
I на нявiдныя скрыжалi
Трох неажыццеўленых слоў
Пiсалi напiсы вякоў...
Дык так: часiна развiтання,
Апошнi крок твайго блукання!
З зямлёю клопат быў вялiкi,
Прыйшлося ездзiць да Хадыкi
Ды варушыць i галавою
Над гэтай справай грашавою.
А грошы йшлi, плылi, як слiна,
Аж высякалася чупрына
I брала нейкая нудота,
I адпадала ўся ахвота
Зямлю купляць i нават жыць
Такая хваля набяжыць.
А колькi гэтай валакiты!
I ўсе на грошы прагавiты:
Таму рубель, таму дваццатку,
А ўсё няма ладу-парадку,
Куды нi кiнься i нi ткнiся;
Бадай яны былi звялiся
I ўсе натарусы, канторы
I iх пiсакi-кручкатворы!
Вандруеш, бы ў той Чартавiцы;
Цi дурань сам, цi ўсе дурнiцы,
Цi проста кпяць з цябе, дурнога,
Бо ты не ведаеш нiчога,
А толькi грошы выцягаюць,
Але на грош не памагаюць.
Прыйшлося дзядзьку весцi справу
