Адводзiць страх той, сэрца грэе,
Як сонца землю пасля буры,
Бо так заложана ў натуры.
Ды тое лiха было ўпарта,
I строiць жартаў з iм не варта.
Праз нейкi час, ужо пад зiму,
Мiхал у моцным быў абнiму
Хваробы цяжкай i паганай,
Неспадзяванай, негаданай.
I гора ў тым: хвароба гэта
Даўно цягнулася, не з лета,
I ў тым была яе i сiла,
Што незаметна налучыла,
I спатайка гадоў праз колькi
Яе жывiлi манаполькi,
Пакуль яна не разнялася
I не звалiла з ног Мiхася.
Спярша Мiхал перамагаўся
I той хваробе не даваўся,
А потым кiнуўся i ў лекi,
Больш з саматужнае аптэкi:
Пiў зёлкi розныя i травы,
Ды не палепшваў свае справы.
Да дактароў ужо па часе
Вазiлi хворага Мiхася,
Вазiлi ў холад i ў марозы,
А лiха-боль свае занозы
Глыбей у цела запускала,
I ўжо з тых лекаў толку мала.
Ляжыць Мiхал маўклiвы, смутны,
I вочы выцвiлi i мутны,
У глыб душы глядзяць гаротна,
Глядзяць тужлiва i маркотна.
I горка гэта сузнаванне,
Што ад жыцця ты ўжо адсечан,
I нават можа быць адмецен
I блiзак час яго сканання.
Жыццё ж iшло, як i звычайна,
Крыху марудна, аднастайна,
Калi трушком, калi ступою
Сваёю бiтаю трапою.
А з гэтым жыццем нага ў ногу
Як бы ў адну ўсе йшлi дарогу,
I толькi ён, адсталы, хворы,
Папаў у нейкiя зажоры
I лiчыць нудныя часiны
Ён моцна выбiт з каляiны,
I тым жыццём ён не жыве
Другiя думкi ў галаве,
Зусiм другiя пачуваннi,
Другi настрой i разважаннi.
I тое, што даўней, бывала,
Яго так моцна захапляла,
Цяпер здавалася няўзрачным
I непатрэбным i нязначным;
Яго цiкавiць лёс уласны,
Лёс пагражаючы, няясны,
Зацята схованы, замкнёны,
Бы кара цёмнае праклёны,
Што кожны момант над табою
Звiсае страшнаю марою,
I кожны час яна гатова,
Свядома або выпадкова,
Узнесцi грозна булаву
I апусцiць на галаву
I разам скончыць, адным махам,
З жыццём i з цёмным гэтым страхам.
Але што ёсць там, за заслонай,
За гэтай сцежкаю замкнёнай?
Няўжо пустэлi мрок разлiты,
Канец астатнi, ноч нябыту?
Мiхалу вусцiшна i жудка,
I сэрца стукае ў iм пудка.
Ох, страшна гэта ноч-пустэля!
Яна ў пякельны мрок засцеле
Яго жыццё i гэты свет;
Сатрэцца, згiне яго след
У тым сусветным праху-смерцi,
Як бы й не жыў на гэтым свеце.
Ён чуе страшнае тамленне,
Яго жахае знiштажэнне,
Ён хоча жыць... Прэч, ценi мроку!
Там сэрцу цяжка, цёмна воку...
I гэта там ён адпачыне?!
О, не!.. I кроў у жылах стыне,
I сэрца ў страсе замiрае,
I пот халодны выступае.
Якая гэта недарэчнасць?!
Хiба ён жыў?.. о, вечнасць, вечнасць!
Як зразумець цябе i змерыць?
I каго слухаць? каму верыць?
Мiхал ахоплен цёмнай хваляй,
Не хоча думка йсцi ўжо далей,
Ён хоча сцiшыць жудасць тую,
Ён прагне чуць душу жывую.
- Ну, што ты, мацi: ты б прысела,
Да жонкi мовiць ён нясмела,
А вочы просяць спачування,
Жывога слова, спагадання.
I ёй таксама несалодка
Каротка, песня, ты, каротка
I зацiхаеш так не ў часе!
Балiць ёй сэрца аб Мiхасю;
Яна адгадвае душою,
У якiм ён цяпер настроi.
I цяжка ёй. Яна ўздыхае,
Iдзе, сябе перамагае,
I горла цiснуць ёй залозы,
I волi, волi просяць слёзы.
- Памру я, Ганна! - кажа цiха.
Дайшоў да дна свайго кялiха.
Мiхась глядзiць кудысь далёка,
I нудна ёй ад тога ўзроку,
Надзеi гiне рэштка тая,
I большы смутак пашыбае.
Мiхал здзiвiўся: ён не тое
Хацеў сказаць, а штось другое,
Ды так сказалася. Ну, што ж?
- Не думай гэтак ты, нябож!
Цi мала людзi так хварэлi?
Хварэлi годы - не нядзелi,
Такiх здарэнняў вельмi многа,
Але ачуньвалi, й нiчога.
I ты, дасць Бог, на ногi станеш,
Пяройдзе лiха, ачуняеш.
Мiхал глядзiць ёй пiльна ў вочы,
Штось расчытаць па твары хоча.
Але з усмешкаю крывою
Трасе адмоўна галавою
Пацеха, знаць, яму малая;
I погляд дзесь iзноў блукае,
Але не тут, а там, далёка;
Слязою мглiцца яго вока,
Ён штось яшчэ сказаць iмкнецца,
I цень на твар яго кладзецца.
З двара ўваходзiць дзядзька ў хату;
Iдзе прамовiць слоўка брату.
Антось гаворыць смела, стала,
Каб падбадрыць крыху Мiхала,
Надзею добрую падаць
I думкi смутныя прагнаць.
- Як пачуваешся, Мiхале?
Мацуйся, браце, з мала-маля!..
А дзень якi! эх, дзень харошы!
Пайсцi б цяпер, брат, па парошы!
- Так, брат, пайду ды цi вярнуся?
Якраз патраплю да Пятруся
Ў Церабяжы пад крыж хваёвы,
Сказаў Мiхал у тон размовы,
Бы то звычайнае здарэнне,
Сказаў з усмешкай засмучэння.
- Ну, ўжо i пойдзеш! не, брат, дудкi.
Аб тым паходзе няма й чуткi;
Яшчэ паходзiш за сахою
I над уласнаю зямлёю
Ты папацееш, i не мала,
На картах бабка так казала;
Не, жыць, брат, трэба i жыць - многа!
Антось гаворыць, а ў самога
На сэрцы стала штось трывожна,
Бо спадзявацца ўсяго можна;
За кожным ходзiць смерць-сляпiца.
I дзiўна рэч: цяпер драбнiца
Цi проста рысачка якая
Значэнне, сэнсу набывае
I з гэтай смерцю сувязь мае,
Цi куры ў хаце сваiм дурам
Падымуць часам шурум-бурум;
Цi абярэцца з iх якая,
Знячэўку пеўнем заспявае
Для большай важнасцi, вагi;
Цi дзесь крумкач разок, другi
У небе крумкне смутна-глуха;
Цi ў юшках песню завiруха
Зацягне жаласна, нудлiва;
Цi загугукае страхлiва
Злы гэты дух - сава-начнiца
Ў кустах альховых над крынiцай,
Гугукне так, што сэрца ные;
Або сабака той завые,
Ўсё гэта - дрэннае злучэнне,
Праявы страшнай абвяшчэнне,
I тую думку мiмаволi
На смерць наводзiць, як нiколi.
А прыйдзе ноч. Эх, ноч-цямнiца,
Зацятых страхаў таямнiца!
Глядзiш у вокны ты варожа
З свайго цямнюсенькага ложа
I за вуглом стаiш тулягай,
Вiдаць, з нядобраю развагай.
Ў мярцвячых лiсцях зiмняй стужы
Стаiўся месячык дасужы,
На шыбах белiць ён палотны,
Такi тужлiвы i маркотны.
Мiхал не спiць, а боль тупая
Яму пад сэрца падступае.
Няма надзей, няма жадання,
Цяпер на свеце ўсё дазвання
Яму нямiла, нецiкава,
I сну няма, не лезе страва.
Жыццё... ды што жыццё такое?
Эх, глупства, глупства ўсё! пустое!
Мiхал глядзiць на блеск газнiцы.
